بیدارگر

گرفته شده از کتاب میناگر عشق اثر کریم زمانی

قسمت دوم

خدا شناسی بی واسطه و شهودی

عالی ترین شیوه خدا شناسی ، خدا شناسی بیواسطه یا شهودی است. زیرا فرق است میان ((به خدا استدلال کردن )) و ((برخدا استدلال کردن )).

برخی از حکما و فلاسفه اسلامی نیز کوشیده اند به استدلال عقلی برسند که در آن استدلال ، مخلوق را واسطه اثبات خدا نکنند.  گرچه آنان در این راه زحمات گرانقدری متحمل شده اند لیکن باز واسطه از میان نرفته است چرا که ابن سینا ((امکان)) را که از خواص ماهیات است واسطه قرارداده  و ملا صدرا نیز اصالت وجود را که خود یک بحث فلسفی و حکمی است واسطه قرار داده است و نهایتا باز توحید شان واسطی است ، نه مستقیم.

لیکن مولانا در عالی ترین مرتبه خدا شناسی ، توحید شهودی را مطرح می کند و مرادش این است که هرکس باید بی هیچ واسطه ای ، خدا را به شهود قلبی خود بشناسد. بنابراین  توحید شهودی مولانا و عرفای هم مشرب او با توحید بی واسطه حکما و فلاسفه فرق دارد .

دیده یی باید سبب سوراخ کن                  تا حجب را بر کند از بیخ و بن

تا مسبب بیند اندر لامکان                     هرزه داند جهد و اکساب و دکان

از مسبب می رسد هر خیر و شر           نیست اسباب و وسایط ای پدر!

                                                                                       (دفتر پنجم 1552-1554)

من نخواهم دایه ، مادر خوش تر است         موسی ام من ، دایه من مادر است

من نخواهم لطف مه از واسطه                  که هلاک قوم شد این رابطه

یا مگر ابری شود فانی راه                      نا نگردد او حجاب روی ماه

                                                                                       (دفتر پنچم 701-703)

واسطه ، هر جا فزون شد ، وصل ، جست                  واسطه کم، ذوق وصل ، افزون تر است

از سبب دانی شود کم ، حیرت ات                          حیرت تو ره دهد  در حضرت ات

                                                                                       (دفتر پنچم794-795)

آنکه کرد او در رخ خوبانت ، دنگ                        نور خورشید ست از شیشه سه رنگ

شیشه های رنگ رنگ آن نور را                     می نمایند این چنین رنگین به ما

چون نماند شیشه های رنگ رنگ                     نور بی رنگت کند آنگاه ، دنگ

خوی کن بی شیشه دیدن نور را                      تا چو شیشه بشکند ، نبود عمی

                                                                                       (دفتر پنچم 988-991)

چونکه نور الله در آید در مشام                         مر اثر  را یا سبب ، نبود غلام

                                                                                       (دفتر اول 2634)

شکر ، طوفان را کنون بگماشتی                    واسطه اطلال را برداشتی

                                                                                       (دفتر سوم 1347)

واصلان ، چون غرق دات اند ای پسر                 کی کنند اندر صفات او نظر ؟

                                                                                       (دفتر دوم 2813)

رجحان خداشناسی شهودی بر خداشناسی استدلالی

جز به مصنوعی ندیدی صانعی                       بر قیاس اقترانی قانعی

می فزاید در وسایط ، فلسفی                          از دلایل ، باز بر عکسش صفی

این گریزد از دلیل و از حجاب                       از پی مدلول سر برده به جیب

گر دخان، او را دلیل اتش است                     بی دخان ، ما را در آن اتش ، خوش است

خاصه این آتش که از قرب و ولا                   از دخان، نزدیک تر آمد به ما

پس سیه کاری بود رفتن ز جان                     بهر تخییلات جان ، سوی دخان

                                                                                       (دفتر پنچم 568-573)

خدا دلیل بر هستی خود است

آفتاب امد دلیل آفتاب                        گر دلیلت باید، از وی رو متاب

                                                                                       (دفتر اول 116)

خود نباشد افتابی را دلیل                           جز که نور افتاب مستطیل

سایه که بود تا دلیل او بود ؟                       این ، بسستش که ذلیل او بود

                                                                                       (دفتر سوم 3718-3719)

بت پرستی جلوه کم رنگی است از خدا شناسی

از آنجا که خداشناسی و معبود پرستی، امری فطری است و با ساختار روانی انسان سازوار است ، گاه ادمی به سبب جهل یا غلبه امیال دیگر ، معبود حقیقی خود را گم می کند و به معبود های یاوه و آفل روی می آورد. بنابراین بت پرستی هر چند چهره ممسوخ خدا شناسی است ، لیکن همان بت پرستی نیز نشان می دهد که روح پرستش در انسان ها امری فطری است.

پیش چوب و پیش سنگ نقشی کند                   ای بسا گولان که سر ها می نهند

ساجد و مسجود از جان ، بی خبر                   دیده از جان جنبشی و اندک اثر

دیده در وقتی که شد حیران و دنگ                 که سخن گفت و اشارت کرد سنگ

نرد خدمت، چون به نا موضع بباخت               شیر سنگین را شقی، شیری شناخت

از کرم ، شیر حقیقی کرد جود                      استخوانی سوی سگ انداخت زود

گفت: گرچه نیست آن سگ بر قوام                 لیک ما را استخوان، لطفی است عام

                                                                                       (دفتر چهارم 909-914)

گه گه آن بی صورت از کتم عدم                         مر صور را رو نماید از کرم

تا مدد گیرد ازو هر صورتی                            از کمال و از جمال و قدرتی

باز بی صورت چو پنهان کرد رو                     آمدند از بهر کد در رنگ و بو

صورتی از صورتی دیگر، کمال                      گر بجوید، باشد آن عین ضلال

پس چه عرضه می کنی ای بی گهر                  احتیاج خود به محتاجی دیگر؟

در تضرع جوی و در افنای خویش                  کز تفکر جز صور ناید به پیش

ور ز غیر صورتت نبود فره                         صورتی کان بی تو زاید در تو ، به

صورت شهری که انجا میروی                       ذوق بی صورت کشیدت ، ای روی

پس به معنی میروی تا لامکان                        که خوشی ، غیر مکان است و زمان

صورت یاری که سوی او شوی                     از برای مونسی اش میروی

پس حقیقت، حق بود معبود کل                       کز پی ذوق است سیران سبل

لیک بعضی روز سوی دم کرده اند                گر سر اصل است ، سر گم کرده اند

لیک آن سر ؛ پیش این ظالان گم                    می دهد داد سری از راه دم

آن ز سر می یابد آن داد ، این ز دم                       قوم دیگر پا و سر کردند گم

                                                                                       (دفتر ششم 3743- 3758)

در ذات خداوند اندیشیدن جایز نیست ، اما در آثار و آیات او باید اندیشید

زین وصیت کرد ما را مصطفی                بحث کم جویید در ذات خدا

آنکه در ذاتش تفکر کردنی است               در حقیقت آن نظر در ذات نیست

هست آن ، پندار او زیرا به راه                صد هزاران پرده امد تا اله

هر یکی در پرده یی موصول خوست          وهم او آن است کان خود عین هوست

پس پیمبر دفع کرد این وهم از او               تا بناشد در غلط سودا پز او

و آنکه اندر وهم او ترک ادب                   بی ادب را سرنگونی داد رب

سرنگونی آن بود کو سوی زیر                 می رود، پندارد او کو هست چیر

زانکه حد مست باشد این چنین                  کو نداند آسمان را از زمین

در عجب هایش به فکر اندر روید              از عظیمی وز مهابت گم شوید

چون ز صنعش ریش و سبلت گم کند           حد خود داند ز صانع، تن زنند

جز که لا احصی نگوید او زجان                کز شمار و حد ، بردن است آن بیان

                                                                              (دفتر چهارم 3700-3710)

هر چه اندیشی ، پذیرای فناست                آنکه در اندیشه ناید، آن خداست

                                                                           (دفتر دوم 3107)